U Jugoslovenskoj javnosti se, možda ponajviše zahvaljujući radovima istaknutog američkog lingviste i anarhiste Noama Chomskog, ponovo javilo interesovanje za anarhizam, njegovu tradiciju ali i, iskustvom obogaćeni i primamljiviji, savremeni anarhizam. Na samom početku ovog kratkog i nepretencioznog ogleda, moramo se, ipak, suočiti sa nekim osnovnim pitanjima koja svoje ishodište nalaze u upitnosti nad samom idejom "modernog anarhizma". Iako sačinjava značajan deo korpusa socijalne i političke misli današnjice, ona je u našoj javnosti - kada je o analizama i naučnim osvrtima reč - nepravedno zanemarena, a katkad veoma pogrešno, ili čak škodljivo, interpretirana. Da bi se suočili sa izazovom koji pred nas postavlja ideja jednog novog, savremenog i "oslobođenog" anarhizma, oslobođenog, zapravo, pravedne ili nepravedne istorijsko-ideološke reputacije, moramo, pre svega, dekonstruisati naše iskustvo u vezi sa ovim kompleksom potpuno disonantnih ideja, toerema i konkretnih akcija. Smatramo da bi nam ovakav stav otvorenosti i oprezne radoznalosti mogao pomoći da potpunije shvatimo i protumačimo nedavne proteste u Sijetlu, Pragu i Davosu, zatim borbu meksičkih zapatista za očuvanje svog indihenističkog identiteta kroz suprotstavljanje "eposi neo-liberalizma", kao i mnoge druge pokrete koji su pod nesumnjivim uplivom ideja anarhizma, odnosno "liberterskog socijalizma".
Te ideje, međutim, nisu, ili to barem nisu u potpunosti, one koje su, u socijalnoistorijskom ambijentu 19-tog i ranog 20 veka, formulisali Mihail Bakunjin, Petar Kropotkin, Ema Goldman ili Aleksandar Berkman. Oni su, svakako, savremenom anarhizmu ostavili dragoceno nasleđe u vidu kritičke, "institucionalne" analize struktura moći koje najveći deo stanovništva dovodi u podređeni odnos prema političko-ekonomskoj eliti i centrima moći uopšte. Njihov je anarhizam, sledstveno jednoj takvoj analizi, značio eliminaciju svih represivnih struktura moći.
Ali, šta znači anarhizam danas? U meri u kojoj je autor ovih redova sa ovim idejama upoznat, one pre svega podrazumevaju odbacivanje holističkog - doskora imanentnog anarhističkoj političkoj misli - antiautoritarnog metodološkog pristupa socijalnoj problematici, zamenjujući ga fleksibilnijim i obuhvatnijim analitičkim pogledom, pogledom koji ne nastoji da protumači, kao što je to nekada bio slučaj, sve socijalne odnose jednim interpretativnim ključem, već prihvata druga iskustva i interpretativna rešenja, u nastojanju da ih unapredi. Dakle, umesto da se - uzmimo samo jedan primer - problemi rase ili religije, ili pak ekonomski problemi, posmatraju iz prevashodno antiautoritarne perspektive, oni se, u savremenoj anarhističkoj misli, objašnjavaju kulturnim i ekonomskim pojmovima i konceptima.
Takođe, zagovornici savremenog anarhizma insistiraju na dijagnozi prema kojoj propaganda, u kapitalističkom društvu ograničene demokratije, ima istu onu ulogu koju ima nasilje u diktatorskim režimima. Dovoljno je podsetiti na radove Hermana i Chomskog, objavljene i kod nas, koji se na izvanredno pronicljiv način bave problemima "instrumentalizovane bespomoćnosti", "proizvodnjom pristanka" ili "proizvodnjom političke nezainteresovanosti". Eksplikativni značaj ovih modela, preuzetih iz metodologije ovog svojevrsnog "anarho-skepticizma", izuzetno je velik.
Ono što anarhizam danas čini posebno primamljivim, premda na prvi pogled paradoksalnim, jeste odsustvo svakog dogmatizma, ideološke koherencije, pa čak i "jedinstvene vizije" jednog pravednijeg sveta. Upravo je insistiranje na pluralizmu, etičkoj supstanciji anarhističke ideje, kao i potkrepljivanje kritičkih analiza činjenicama i obrazloženim socijalnim zapažanjima, anarhizam učinilo ideološki nekompromitovanim i, sudeći po novijim zbivanjima u vezi sa otporom ekonomskoj globalizaciji, dopadljivim i aktuelnim. On, anarhizam kakvim se predstavlja danas, ne pruža odgovore na pitanja koja se tiču buduće religije, etničke identifikacije, seksualnosti, proizvodnje, potrošnje ili alokacije. Ne insistira više na revoluciji kao etičkoj ili strateškoj neophodnosti, i spreman je da prirodu svoje društvene kritike prilagodi savremenoj društveno-političkoj realnosti. Ovakva, savremena, anarhistička paradigma, obuhvatila je politički, ekonomski, polno i kulturno kondicionirane kategorije i praksu, razvijajući i dalje svoj aksiološko negativan odnos prema formalnom učešću u političkom procesu. Ona uspeva da izbegne klopku ishitrenog poistovećenja negativnih aspekata tehnologije i tehnologije per se, autoritarnih institucija i institucija, reformizma i reformi samih po sebi. Anarhistički diskurs danas pretpostavlja, citiraćemo poznatu definiciju Noama Chomskog, "pokušaj identifikacije prinudnih i autoritarnih hijerarhijskih društvenih struktura, postavljajući pitanje njihovog legitimiteta: ukoliko one ne mogu odgovoriti ovom izazovu, što je uglavnom slučaj, anarhizam postaje napor da se njihova moć suzi, a prostor slobode proširi. Veoma je teško proceniti koje su alternative postojećem sistemu, i koji su modeli socijalne promene najbolji. Samo nam iskustvo, kao empirijska posledica socijalnih eksperimenata, može pružiti konkretnije odgovore. Ono što bi trebalo da nas , u tim eksperimentima, vodi, je skup principa koji, prema teoretičarima savremene anarhističke misli, proishode iz određene tendencije ljudske misli i akcije - iz anarhizma. Ovakvom shvatanju prethodila je svojevrsna promena paradigme, u pogledu naučne zamišljenosti nad kompleksnošću sveta, sveta "u nama" što je svakako posledica kognitivne revolucije u naučnoj misli, odnosno ideje po kojoj je ljudska priroda kompleks struktura koje se nalaze u određenom stepenu interakcije sa okolinom - i u pogledu promene doživljavanja "sveta izvan nas", izazvane saznanjima informatičke revolucije koja dovodi u pitanje tradicionalnu akcepciju radničke klase kao prevashodnog subjekta društvene promene.
Savremeni anarhizam, prema tome, postaje etička paradigma u sferi društveno-političke egzistencije, paradigma koja počiva na pretpostavkama da u našoj prirodi postoje imanentne potencije koje nisu realizovane, da je ove potencije moguće realizovati u uslovima potpunije slobode, te da je jedan od osnovnih segmenata naše prirode ono što Chomski naziva "instinkt za slobodom".
Shvaćen na ovaj, radikalno drugačiji način, kao jedno moderno, kritičko tumačenje društva , uvažavajući etički sadržaj i naučno strpljenje kao njegove prevashodne odlike, savremeni anarhizam nudi zanimljiv izazov onima koji tragaju za alternativama ideoloških konstrukata "kraja istorije", "slobodnog tržišta" i "savršene demokratije", koje nam, pomalo obesno i samodopadljivo, najavljuju postmoderni liberali.